Ξενώνας Λυκούργος στην Αρχαία Μεσσήνη

Πάνω στα ερείπια ενός οικισμού της γεωμετρικής εποχής, της Ιθώμης, ιδρύθηκε το 369 π.Χ. η νέα πρωτεύουσα της ελεύθερης από τους Σπαρτιάτες Μεσσηνίας. Η πόλη έλαβε το όνομα της πρώτης και θρυλικής βασίλισσας του κράτους των Μεσσηνίων, Μεσσήνης, η οποία ίδρυσε το ιερό του Ιθωμάτα Δία στην κορυφή του όρους της Ιθώμης. Κτισμένη βάσει του Ιπποδαμείου πολεοδομικού συστήματος, στολισμένη με μεγαλοπρεπή δημόσια κτίρια, ναούς, μνημεία και οικίες και περιβαλόμενη με ένα ενιαίο και επιβλητικό τείχος μήκους 9,5 χιλ., ξεπερνά σε έκταση την πόλη της Αρχαίας Αθήνας. Μολονότι η πόλη χάνει την αυτονομία της το 183 π.Χ. από την Αχαϊκή Συμπολιτεία, κατά τα ρωμαϊκά χρόνια γνωρίζει μια πρωτόγνωρη άνθηση. Παρά τη δόξα και τη φήμη της αρχαίας Σπάρτης, σήμερα φαίνεται πως η Μεσσήνη την εκδικείται, κατέχοντας έναν από τους μεγαλύτερους και άριστα διατηρημένους αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας.

Ο περιηγητής Παυσανίας, που επισκέπτεται την αρχαία Μεσσήνη στα μέσα του 2ου αι. μ.Χ., την περιγράφει ως μια «πόλη αγαλμάτων». Ελάχιστα από τα αντικείμενα που αναφέρει έχουν βρεθεί και κοσμούν το μικρό αρχαιολογικό μουσείο που τοποθετείται πάνω από τον αρχαιολογικό χώρο. Δεκάδες χιλιάδες ευρήματα έχουν έρθει στο φως κατά τη διάρκεια των ανασκαφών με αποτέλεσμα να αναζητείται ένας μεγαλύτερος χώρος για να φιλοξενηθούν.

Από τις έξι πύλες που διέθεταν τα τείχη της αρχαίας Μεσσήνης, η Αρκαδική πύλη είναι η πιο καλά διατηρημένη και η πιο επιβλητική. Εξάλλου ήταν αυτή που συνέδεε τη Μεσσήνη με τον βορρά. Αποτελούσε ένα είδος τελωνείου, έξω από την οποία βρίσκεται και το νεκροταφείο της πόλης. Η Αρκαδική πύλη υπήρξε ένα από τα μνημεία που τιμήθηκε με το βραβείο Europa Nostra.

Η δόξα της Μεσσήνης δεν περιορίζεται στα αρχαία χρόνια άλλα συνεχίζει και στη βυζαντινή περίοδο. Απόδειξη αποτελούν τα βυζαντινά μνημεία που είναι προσβάσιμα σήμερα.Η παλαιά Μονή Βουλκάνου τοποθετείται στην κορυφή του όρους Ιθώμη, όπου στην αρχαιότητα βρισκόταν το ιερό του Δία Ιθωμάτα. Μια παλαιά τοπική παράδοση αναφέρει ότι κτίστηκε στα χρόνια της Εικονομαχίας, στις αρχές του 8ου αιώνα μ.Χ., ενώ μία δεύτερη τοποθετεί την ίδρυση της στην εποχή του Ανδρόνικου Β΄ του Παλαιολόγου (13ος – 14ος αι.). Από ό,τι εικάζεται, εδώ βρέθηκε η σεπτή Εικόνα της Οδηγήτριας «η επονομαζομένη τω όρει Βουλκάνω». Το Καθολικόν της Παλαιάς Μονής κοσμούν οι τοιχογραφίες των αδερφών Μόσχου (1608).

Η νέα Μονή ιδρύεται το 1625, ανάμεσα στα όρη Εύα και Βουλκάνο (Ιθώμη). Η ίδρυση της καθίσταται αναγκαία, λόγω των κακών καιρικών συνθηκών κατά τον χειμώνα και της αδυναμία αρκετών πιστών να φτάσουν στην κορυφή της Ιθώμης. Έκτοτε ο βυζαντινός θησαυρός της Μεσσηνίας, η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Βουλκανιώτισσας, βρίσκει μόνιμη κατοικία στο Καθολικόν της Μονής. Οι μεγαλύτερες θρησκευτικές εορτές της Μεσσηνίας σχετίζονται με την άνοδο και την κάθοδο της εικόνας τον Δεκαπενταύγουστο στην παλαιά Μονή και με την κάθοδό της στην πόλη της Μεσσήνης στις 20 Σεπτεμβρίου, όπου γιορτάζεται η επέτειος του θαύματος της διάσωσης του πληθυσμού της Μεσσήνης από την επιδημία της πανώλης, κατά τον 18ο αι..

Ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Πελοποννήσου, φρουριακού χαρακτήρα, βρίσκεται σε απόσταση μερικών χιλιομέτρων από την Αρχαία Μεσσήνη, κοντά στον οικισμό των Πετραλώνων, μέσα σε ένα περιβάλλον ιδιαίτερης φυσικής ομορφιάς. Η παράδοση αποδίδει ως πρώτο κτήτορα της Μονής τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β΄ Παλαιολόγο (13ος-14ος αι.). Το ομορφότερο μοναστηριακό συγκρότημα της Μεσσηνίας έχει υποστεί αρκετές μετασκευές κατά τη μακραίωνη ιστορία του και για αυτόν τον λόγο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Από το 1785 έως το 1929 παραμένει μετόχι του φημισμένου μοναστηριού της Αγίας Αικατερίνης του όρους Σινά. Σήμερα, η εγκαταλελειμμένη Μονή υπάγεται ως μετόχι στην πλησιόχωρη Μονή Βουλκάνου.

Ένα πραγματικό κόσμημα της βορειοδυτικής Μεσσηνίας, ο πανέμορφος βυζαντινός ναός της Ζωοδόχου Πηγής Σαμαρίνας, βρίσκεται σε μια μικρή κοιλάδα με ελαιώνες και αμπελώνες, σε απόσταση τεσσάρων χιλιομέτρων περίπου νότια της Αρχαίας Μεσσήνης. Πρόκειται για σταυροειδή τρουλαίο εγγεγραμμένο ναό του 12ου αι., που αποτελούσε Καθολικόν της γυναικείας Μονής της Σαμαρίνας. Φημίζεται για την κομψότητα της αρχιτεκτονικής του, για τα εξαιρετικά μαρμάρινα γλυπτά του τέμπλου και τις τοιχογραφίες, ανάμεσα στις οποίες ξεχωρίζει η απεικόνιση του νεκρού Χριστού στην Ιερά Σινδόνη, μοναδικό, ίσως, παράδειγμα της βυζαντινής μνημειακής ζωγραφικής.